Rozwód, to jeden z najczęstszych powodów kryzysu z jakim spotykam się w ostatnich latach. Dlatego postanowiłam przygotować artykuł, który rzuca nieco światła na aspekt ochrony praw dziecka, które należy uwzględnić pracując z klientami w rozwodzie.
Temat jest ważny z kliku powodów. Po pierwsze, współcześnie mamy do czynienia z masowością rozwodów a w większości uczestniczą dzieci. Naszą powinnością jako dorosłych jest ochrona dzieci, więc nawet jeśli Twoim bezpośrednim klientem nie jest dziecko, tylko jego rodzić, masz obowiązek by chronić jego prawa i dbać o jego dobro.
Dzieci bardzo silnie przeżywają rozwód oraz to, co dzieje się między rodzicami. Często stają się świadkami i uczestnikami sytuacji naruszających ich poczucie bezpieczeństwa. Dlatego bezwzględnie należy postawić dobro dzieci ponad toczący się w rodzinie konflikt i poruszyć tą kwestię w pracy z klientem rozwodzącym się.
Najczęściej spotykam się z sytuacją, w której to sami rodzicie (moi klienci) domagają się wiedzy jak pomóc swojemu dziecku w sytuacji rozwodu. Zdają szereg pytań. Począwszy od tego jak rozmawiać z dzieckiem o rozwodzie, jak może ono zareagować, co robić by pomóc mu przejść przez ten trudny czas. Po pytania dotykające aspektów prawnych, np. w jakim zakresie sąd może decydować o dziecku, czy dziecko może być wezwane jako świadek do sądu itd.
Doświadczenie to, pozwala mi wnioskować, że jako coach kryzysowy (lub inny specjalista, który pracuje z osobami w rozwodzie) powinieneś być wyposażony w wiedzę na temat tego, jak pomagać dziecku radzić sobie z sytuacją rozwodu. Będziesz o to pytany. A posiadanie tej wiedzy pozwoli Ci na wykorzystanie potężnego narzędzia stosowanego w coachingu kryzysowym jakim jest psychoedukacja klienta. Pozwala ona klientowi lepiej zrozumieć swoją sytuację, szerzej na nią spojrzeć i odszukać dodatkowe zasoby, które mogą pomóc w poradzeniu sobie z nią.
Dalsza część artykułu pisana jest z perspektywy psychologii dziecka, tego jak ono może widzieć i rozumieć sytuację. W odpowiedzi pokazuję o co należy zadbać a czego unikać by zminimalizować krzywdę jakiej doświadcza dziecko, gdy jego rodzice się rozwodzą.
Wiele zależy od okresu rozwojowego w jakim znajduje się dziecko. To bowiem wyznacza jego zdolności poznawcze, pozwalające na rozumienie sytuacji, w której się znalazło. Dlatego dokonałam podziału na poszczególne okresy
DZIECKO W OKRESIE NIEMOWLĘCYM I PONIEMOWLĘCYM (0-2 lata)
Dzieci na tym etapie rozwoju, nie rozumieją co się dziej, jednak mocno to wyczuwają. Niemowlak może odczuwać silny niepokój wywołany zaburzonym rytmem dnia np. brakiem obecności taty, który je lulał do snu, brakiem jego zapachu, głosu, czynności, które z nim wykonywało. Dodatkowo, napięcie emocjonalne w rodzicach również jest przez niemowlaki wyczuwane, co może w nich wywoływać poczucie niepokoju, płaczliwość czy problemy ze snem.
JAK OCHRONIĆ DZIECKO W WIEKU NIEMOWLĘCYM I PONIEMOWLĘCYM?
Staraj się w jak największym stopniu zachować stały, powtarzalny rytm dziecka, lub wprowadź nowy, który zastąpi to, co utracone. Opiekując się dzieckiem bądź spokojny/a i emanuj dobrymi emocjami. Bezwzględnie unikaj sytuacji, w których dziecko jest uczestnikiem/świadkiem scen, kłótni z drugim rodzicem – może Ci się wydać, że niemowlak i tak nic nie rozumie, ma to jednak ogromny wpływ na harmonijny rozwój jego mózgu. Nie ograniczaj kontaktu drugiego rodzica z dzieckiem (chyba, że z jakiegoś powodu uznajesz ten kontakt za niebezpieczny dla dziecka) i w jak największym stopniu pozwalaj nadal zajmować się dzieckiem.
DZIECKO W WIEKU PRZEDSZKOLNYM (3-5 lat)
Dzieci w tym wieku dostrzegają, że rodzice są z jakiegoś powodu smutni, źli i nie mieszkają razem. Nie do końca jednak rozumieją, dlaczego tak jest. Najczęściej żywią głęboką nadzieję, że jest to chwilowe i rodzice ostatecznie będą razem. Mogą mieć też skłonność do brania winy na siebie uważając, że to swoim zachowaniem doprowadziły do rozstania rodziców np. przez niegrzeczne zachowanie.
Jako reakcja na poczucie straty, zaburzone poczucie bezpieczeństwa, nasilony lęk i niepewność, mogą pojawiać się zachowania agresywne wobec jednego lub obojga rodziców, rodzeństwa lub dzieci z przedszkola. To wszystko przekładać się może na problemy ze snem, budzenie się w nocy, lęk przed ciemnością, a nawet moczenie nocne czy ssanie kciuka (regresja). Dodatkowo, dziecko może mieć wzmożoną potrzebę przytulania się.
JAK OCHRONIĆ DZIECKO W WIEKU PRZEDSZKOLNYM?
Takiemu dziecku należy w prosty i uczciwy sposób wyjaśnić, co się dzieje. Oczywiście dostosowując język do możliwości dziecka. Ze względu na to, że nie do końca zrozumie sytuację i dodatkowo może żywić nadzieję, że się zejdziecie (postrzega sytuacje jako przejściową) być może konieczne będzie kilkakrotne powtarzanie tej informacji. Wykaż tu jednak cierpliwość i wyrozumiałość. Podkreślaj przy tym, że zaistniała sytuacja nie jest winą dziecka, nawet jeśli nie zwerbalizowało takiej obawy.
Ważne by dziecko miało poczucie, że nie traci ciebie – spędzaj zatem z nim jak najwięcej czasu. Angażuj się w zabawę, którą możesz wykorzystać do rozmowy o tym, co dziecko czuje i myśli. Dużo przytulaj dziecko, okazuj mu czułość i miłość – ono bardzo tego potrzebuje. Pomagaj mu też w rozładowaniu emocji. Agresja, która może się pojawić jako sposób na ekspresję emocji, może zostać skanalizowana w inny sposób, jeśli się o to postarasz. Poinformuj personel w przedszkolu o sytuacji w jakiej znajduje się dziecko, by okazał wyrozumiałość na nietypowe zachowanie dziecka. Sam/a wykaż cierpliwość i wyrozumiałość, wobec tego, że dziecko np. może zacząć się moczyć w nocy, nie obwiniaj za to dziecka i nie wymagaj, by miało się to natychmiast zakończyć.
DZIECKO W WIEKU WCZESNO SZKOLNYM (6-8 lat)
Dzieci w tym okresie zaczynają rozumieć, co to jest rozwód np. że rodzice się już nie kochają i nie będą razem mieszkać. Mogą z tego powodu doświadczać silnych emocji smutku, przytłoczenia, lęku – dziecko może często płakać z tego powodu. Poza tym, tęskni za rodzicem, który się wyprowadził i tym wszystkim, co razem robili.
Dodatkowo, może się w nim pojawiać lęk przed utratą drugiego rodzica. To obrazuje jak silnie zachwianie jest jego poczucie bezpieczeństwa. Dziecko może mieć w sobie dużo złości i agresji wobec rodzica, którego obwinia za rozpad związku i może mieć poczucie, że musi wybierać między mamą a tatą (a takiego wyboru nie chce dokonywać).
JAK OCHRONIĆ DZIECO W WIEKU WCZESNO SZKOLNYM?
Wytłumacz dziecku co się dzieje, prosto, rzeczowo i uczciwie. To pozwoli zminimalizować lęk, bo przecież ono i tak od dawna czuje, że coś jest nie tak. Dawaj dziecku możliwość zadawania pytań, rozmawiaj z nim o jego rozterkach, pytaj również o jego emocje i pozwalaj je wyrażać. Gdy usłyszysz, że dziecko jest smutne nie próbuj od razu go rozśmieszyć lub przekierować jego uwagi, bo tylko dajesz w ten sposób sygnał, że jego emocje są nie ważne. Za to pokaż zrozumienie tych emocji nawet, jeśli skierowane są przeciw tobie, np. mówi, że nienawidzi ciebie i obwinia za sytuację. Powiedź, że ma do nich prawo, wyraź również swoje emocje a dopiero po tym wspólnie zastanówcie się, co możecie zrobić by poczuć się lepiej.
Jeśli dziecko mieszka z tobą, nie ograniczaj mu kontaktu z drugim rodzicem, pamiętaj, że ono za nim tęskni. Jeżeli to ty się wyprowadziłeś, staraj się regularnie spotykać z dzieckiem poświęcając mu pełną uwagę, tak by nie czuło się zagrożone, że może cię stracić. Nie stawiaj dziecka przed wyborem, czy chce być z tatą czy mamą, kogo bardziej kocha, z kim chce jechać na wakacje. Raczej wspólnie informujcie jaka jest decyzja i pytajcie czy się z nią zgadza. Jeśli ma inne zdanie, to oczywiście je uwzględnijcie.
DZIECKO W WIEKU SZKOLNYM (9-12 lat)
U dzieci w tym wieku po informacji o rozwodzie może pojawić się silna złość i obwinianie rodzica, którego uważa za sprawcę rozwodu. Pojawia się również mieszanka emocji związana ze stratą, bezradnością, poczuciem żalu a do tego wstyd przed innymi za to, że jego rodzice się rozwodzą. Jako próba rozładowania tych emocji mogą pojawić się zachowania agresywne.
Do tego, dziecko może odczuwać dolegliwości psychosomatyczne takie jak gól głowy, brzucha, trudności ze snem i apetytem. U takich dzieci widoczne też są pogorszone wyniki w szkole, co łączy się z zachwianą pewnością siebie, wiarą w siebie, pogorszonym samopoczuciem oraz emocjami, których doświadcza a z którymi nie umie sobie poradzić.
JAK OCHRONIĆ DZIECKO W WIEKU SZKOLNYM?
Daj dziecku prawo do własnego zdania oraz do wyrażania emocji. Stwarzaj warunki, by mogło powiadać o swoich myślach, wątpliwościach oraz emocjach. Pomagaj mu rozwiązywać jego problemy, np. jak ma się zachowywać wobec rówieśników, którzy wyśmiewają się z niego itd. Interesuj się postępami w nauce, aktywnie mu pomagaj, zachęcaj. Doceniaj dziecko, dawaj mu wyrazy uznania. Buduj poczucie pewności siebie i wiary poprzez dostrzeganie nawet najdrobniejszych sukcesów. Nie mów przykrych rzeczy o drugim rodzicu, bo to wywołuje ból w dziecku. Nie wysługuj się dzieckiem jako posłańcem między wami. Zostaw sprawy dorosłych dla was.
DZIECO W OKRESIE ADOLESCENCJI (13-18 lat)
Nastolatek doskonale rozumie, co się dzieje. Może czuć się nadmiernie obciążony emocjonalnie sytuacją, poprzez konieczność wspierania rodziców czy zajmowanie się rodzeństwem. Często czuje się zmuszony do opowiadania się za jedną stroną (wybór między rodzicami). Może oczekiwać, że straty związane z rozwodem zostaną mu wynagrodzone materialnie.
Charakterystyczne mogą być również dolegliwości psychosomatyczne, takie jak: chroniczne zmęczenie, problemy z koncentracją (odbijające się na wynikach szkolnych). Jednym z większych zagrożeń jakie mogą się pojawić, to zachowania ryzykowne, po które sięgają nastolatki by obniżyć swoje wewnętrzne napięcie i poradzić sobie z emocjami, m.in. używki, kradzieże, rozboje, nieodpowiednie towarzystwo itp.
JAK OCHRONIĆ NASTOLATKA?
Przede wszystkim traktuj go jak partnera w rozmowie. Pokaż, że jego zdanie i emocje liczą się dla ciebie, że je dostrzegasz i chcesz wysłuchać co ma do powiedzenia. Nie obciążaj go emocjonalnie swoim stanem. Nie oczekuj wsparcia ponad miarę – daj mu przestrzeń do własnego życia, nie zrzucaj na jego barki zbyt dużo. Interesuj się nim i obserwuj, czy nie pojawiają się zachowania nie pożądane i ryzykowne. Nie przesadzaj z wynagradzaniem rozwodu poprzez materialne kwestie, niech bardziej liczy się utrzymywanie waszej relacji, wspólnie spędzany czas, okazywanie szczerego zainteresowania jego światem. Bądź wyrozumiały/a na jego niestandardowe zachowania, oprócz mierzenia się z waszym rozwodem, dodatkowo jest cały czas w okresie nastoletnim, który sam z siebie jest trudny do przejścia.
DOROSŁE DZIECKO
Może czuć się zobowiązanie do emocjonalnego wspierania rodziców, co może odbierać mu wolność w nawiązywaniu własnych relacji i do zajmowania się własnym życiem.
JAK OCHRONIĆ DOROSŁE DZIECKO?
Pamiętaj, by za bardzo nie obciążać swoją sytuacją dziecka. Przyjmuj wsparcie, ale nie zrzucaj na barki dziecka całego swojego ciężaru. Miej wyczucie o czym mówić i jak głęboko wchodzić w szczegóły, które być może powinny być zarezerwowane tylko dla ciebie i męża/żony. Pamiętaj, że twoje dziecko ma swój świat, swoje problemy i ma prawo do swojego życia. Interesuj się jego sprawami i gdy rozmawiacie, stosuj zasadę wzajemności, mów o sobie a później dawaj przestrzeń do rozmowy o sprawach twojego dziecka.
Elżbieta Kluska-Łabuz
Bibliografia:
Tański, M., Szelągowska, A., Milewski, R., Kordasiewicz, S., Rolirad, M., (2005). Dziecko w rozwodzie. Poradnik dla rodziców. Fundacja „Partners” Polska.
